• क्षुधा शान्त गर्नु (भोक मार्न)।
• शरीरलाई शक्तिमान बनाउन।
• शरीरमा बल बढाउन।
• रोगप्रतिरोधक क्षमता बढाउन।
• शरीरको पोषणका लागि ।
• मानसिक स्वास्थ्य (सात्विक भाव) बढाउन।
• आध्यात्मिक स्वास्थ्यको संरक्षण गर्न।
• शरीर मन र आत्मालाई स्वस्थ राख्न।
• सत्व (मन),  बुद्धिको विकास गर्न।
• आहार शुद्धिले सत्वशुद्धि (मनको शुद्धि) गर्न ।
• सत्व (मनको) शुद्धिद्वारा राग, द्वेष, मोह आदिबाट पर बस्न ।
• शरीर र मनलाई शुद्ध र पवित्र बानाई राख्न।
• शरीरको शक्ति क्षयलाई रोक्न।
• शरीरमा उचित ताप प्रदान गर्न।
• सुपाच्य र बलकारक – पुष्टिकारक हुन।
• उत्तेजनाहरूबाट टाढा राख्न ।
• स्मृति, आयु र ओज बढाउन ।
• वर्ण – सत्व र सौन्दर्य ओज बढाउन ।
• ऋतुसंधिजन्य (मौसम फेरिंदाका) रोगहरूलाई हटाउन।
• स्वास्थ्यका लागि हितकर र कल्याण गर्न ।
• संतुलित आहार ८०% क्षारीय र २०% अम्लीय हुन्छ।
• आन्द्राको सफाई गर्न ।
• मानसिक शान्ति प्रदान गर्न ।
• संतृप्ति दिन थकाई र भोक मेट्न ।
• शरीरमा लचीलोपन र स्निग्धता बढाउन ।
• सप्तधातुहरूको सम्यक विकास  गर्न ।
• चर्को पिरो र मसला, तेल धेरै भएका (तारिएको) उत्तेजना दिने आहार हुन हुँदैन।
• निष्प्राण (तत्वहीन / निस्सार) भोजन हुन हुँदैन।
• नशीलो विषैलो आहार सामग्री हुनु हुँदैन।
• फल सब्जीहरू सहितको पोषण तत्वहरू भएको आहार हुनुपर्दछ।
• प्राकृतिक चिकित्साका अनुकूल पालुंगो, बथुवा, पातगोभी, लौकी, टमाटर, मेथी आदि सब्जीहरू र स्याउ, अंबा, पपीता, अंगूर आदि फलहरूसहितको आहार हुनुपर्दछ।

शरीर र आत्मारूपी घरका वात पित्त र कफलाई तीन आधाररूपी स्तंभ (खंबा) मानिएका छन्। यस्तै प्रकारले तीन उपस्तंभका रूपमा (अर्थात सहायक खम्बाहरूका रूपमा) आहार, निद्रा र ब्रह्मचर्यको गणना गरिएको छ, यथा – “त्रय उपस्तंभा इति – आहार: स्वप्नो ब्रह्मचर्यमिति” ।

यीनै तीन उपस्तंभमा आहारको गणना सर्वप्रथम गरिएको छ। आहार ले नै रसादि सात धातुहरूको क्रमश: उत्पत्ति, वात, पित्त, कफरूपी त्रिदोषहरूको उत्पत्ति, वृद्धि र क्षय हुन्छ। आहारको अभावमा शरीरको जीवनी स्थितिको परिचालन असंभव छ। “कलवन्नगता: प्राणा:” अर्थात् प्राण आन्नमा आश्रित छ।

प्राणा: प्राणामृतामन्नंन्न्लोकोमनोडवसाद् अधावति।

वर्ण: प्रसाद: सौस्वर्यं जीवितं प्रतिभा सुखम्‌।।

तुष्‌टि: पुष्टिबलिं मेर्धा सर्वमन्ने प्रतिष्ठितम् ।।

हितकर र अहितकार आहार :

• हितकर र अहितकर आहारका अन्तर्गत जल आफ्ना स्वभावले अन्नलाई क्लीन्न गर्दछ र धातुहरूमा क्लेद  उत्पन्न गर्दछ। लवण रस कफ आदिको संघातलाई (जम्ने, कठोर हुने प्रवृत्तिलाई) पातलो गर्दछ। क्षारीय आहारको पाचन गर्दछ। मधुर द्रव्य भएको आहार टुटेको (भाँचिएको) स्थानलाई जोड्दछ। घिउ स्नेहन गर्दछ। दूध जीवनीय हुन्छ। मासु शरीरलाई मोटो गर्दछ र शरीरमा तृप्ति उत्पन्न गर्दछ। मदिरा मासुलाई शिथिल गर्दछ।
• द्राक्षासव अग्निलाई तीब्र गर्दछ। दही शोथ (सूजन, सुन्निने) उत्पन्न गर्दछ। मासको दाल मलमूत्र धेरै उत्पन्न गर्दछ। क्षारीय आहार दृष्टि र शुक्रलाई घटाउँदछ। अम्ल आहार (अन्न र अमला बाहेक) सबैले पित्त बढाउँद छन्। सबै मधुर रस प्राय: कफ बढाउने वाला हुन्छन्। तिक्त द्रव्य र कटु रसवाला द्रव्य वातवर्धक र अवृष्य (पुरुषत्व घटाउने वाला) हुन्छन्।

अहितकर आहार :

• दाना चीनी, मिठाई हरू, मु्रब्बा, तारेको आहार, अचार, नमकीन(भुजिया जस्ता), कचौडी, डब्बाबन्द खाद्य पदार्थ, मैदाले बनेका वस्तुहरू, जंक फूड, फास्ट फूड आदिको सेवन हानिकर हुन्छ।
• विशेष गरेर बच्चाहरू लाई टफी, गुलियो गोली, कुल्फी, चीसो पेय, बिस्कुट, चिया-कफीको आदतबाट बचाउनु पर्दछ। किनभने यिनले दाँत र पाचनतंत्र दुवैलाई नोक्सान हुन्छ।
• उत्तेजक र मादक आहार द्रव्यको सेवनबाट बच्नु पर्दछ।
• कब्जनाशक जुलाब र छिटो दिसा लगाउने (रेचक) औषधि पनि हानिकारक हुन्छन। यिनले आन्द्रा र पाचन शक्तिलाई झन कमजोर गर्दछन्।

विरोधी आहार (मिलाएर वा संगै प्रयोग गर्न नहुने आहार) :

• दहीलाई तातो रोटी वा अन्य कुनै तातो पदार्थ सित खान हुँदैन।
• चीसो दुधमा घिउ मिसाएर पिउन हुँदैन।
• घिउसित समान मात्रामा महको सेवन गर्न हुँदैन। यो विष जस्तै हानिकारक हुन्छ।
• काँसा, तामा, पित्तलका भाँडामा रखिएको अमिलो, दही-मोही, दूध, मक्खन खान हुँदैन।
• दूध सित रक्सी, मासु, माछा, अमिली (तित्री), कागती, जामुन, कटहर खान हुँदैन।
• माछा सित उखूको रस र मह खान हुँदैन।
• मुला सित मह र खरबूजा, खरबूजा सित दहीको सेवन गर्न हुँदैन।
• तातो भोजन सित चीसो लस्सी, आइसक्रीम, चीसो पेय पदार्थहरूको सेवन गर्न हुँदैन।
• भोजन गर्दा “साधु भाव” नराखी “स्वादु भाव” राख्नु हुँदैन। यसले बढि भोजन खाइन्छ जसले कब्ज उत्पन्न गर्दछ, जो सबै रोगहरूको कारण हो।
• जुठो र झिंगा बसेको भोजन गर्न हुँदैन।
• भोजन गर्नु पहिले हात, मुख धुने र अंत्यमा नरम ब्रश वा औलाले   दाँत र गिजालाई सफा गरेर  कुल्ला अनिबार्य  गर्नु पर्दछ।
• बोसोयुक्त (चिल्लो धेरै भएको) आहार, बीडी, सुर्ती, भाँग, रक्सी, धेरै चियाका सेवनबाट पूर्णतया बच्नु पर्दछ।
• भोजनका लगी बाँच्ने हैन, जीवनका लागि भोजन गर्नु पर्दछ, जो भोक मेटाउनका लागि गरिन्छ।
• बिहानको नास्तामा (अल्पाहारमा) ताजा फल, गाजर आदिको सलाद, अंकुरित अन्न या दूध मद्धे कुनै एक, आवश्यकतानुसार मात्र लिनु पर्दछ।
• स्वच्छ र सबल हुन हमेशा स्वच्छ र शाकाहार नै सर्वश्रेष्ठ हुन्।
• जूस (फलको रस) को तुलनामा फलको सेवन बढि लाभदायक हुन्छ किन भने यसमा फइबर (रेशा) हुन्छ जो पाचनतंत्रका  लागि हितकर हुन्छ।
• कब्ज नै सबै रोग हरूको कारण हो। अत: फल, सब्जी, चोकर भएको पिठो, अंकुरित अन्न, अमला, कागती, सुन्तला र उचित मात्रामा आहार, प्रसन्न चित्त भएर गर्नु पर्दछ।
• आहार जीर्ण भएपछि मात्र (राम्रो पाकेपछि मात्र) सेवनगर्नु पर्दछ यथा – “जीर्णेअरनीयात्” ।
• तातो आहार गर्नु पर्दछ यसले स्वाद दिन्छ, छिटो पच्दछ, कफ शोषण हुन्छ र वायुलाई अनुलोमन (नियमित) गर्दछ।
• स्निग्ध (उचित चिल्लो युक्त) आहारको सेवन गर्नु पर्दछ जसले अग्नि तीब्र हुन्छ, बल, वर्ण र इन्द्रियहरूको शक्ति बढ्दछ।
• विरुद्ध वीर्यवाला (प्रभाववाला) आहार गर्नु हुँदैन। जस्तै दूध र माछाको एकसाथ सेवन। माछा उष्ण वीर्य र दूध शीतवीर्य हुन्छ। संगै सेवन गर्नाले बेमेल भएर रक्त विकार, कुष्ठ र नपुंसकता आदि रोग उत्पन्न गर्दछ।
• “इष्टदेशे” अर्थात् अनुकूल स्थानमा र मनोनुकूल सामग्रीहरूको भोजन गर्नु पर्दछ।
• छिटो छिटो भोजन गर्नाले आहार उन्मार्गी (अनुचित वा कुप्रभाव दिने)  हुन्छ। ठीक तरीकाले पाचन नहुनाले उत्तम गुणहरूको प्राप्ति हुंदैन।
• अत्यधिक बिस्तारै पनि आहार गर्नु हुँदैन किन भने धेरै बिस्तारै खानाले भोजन धेरै खाइन्छ र सेलाउँछ पनि। आहारको पाक पनि विषम हुन्छ। त्यसैले  धेरै बिस्तारै भोजन गर्नु हुँदैन।
• भोजनमा तीब्र वा धेरै मसला , चिल्लो र तारेको बाट बच्नु पर्दछ।
• रेशा युक्त (फाईबर युक्त) आहार लाभदायक हुन्छ। रेशायुक्त आहार मल निष्कासनमा (आन्द्राको सफाईमा) सहायक हुन्छ र रोग निरोध / निवारणमा लाभदायक हुन्छ।
• भोजनमा यथा संभव साधारण नुनको साटो अल्पमात्रामा यथा-संभव सिंधे नुनको प्रयोग गर्नु पर्दछ।
• अन्न प्रधान भोजन सामान्यत: दुई पटक भन्दा बढि गर्न हुँदैन।
• भोजनमा क्षारधर्मी आहार द्रव्यहरूको मात्रा ८० % र अम्ल द्रव्यको मात्रा २०% ले संतुलित हुनु पर्दछ। अन्यथा रगतमा अम्लता बढेर अनेक रोग हुन्छ।
• मुख्य क्षारधर्मी आाहार द्रव्यहरू -हरियो सब्जी, केराऊ, काउली, बन्दा, काँक्रो, गाजर, मुला, तुरई, टिण्डा लौका, भिण्डी, पाते साग-सब्जीहरू, काँचो नरिवल, अंकुरित अन्न, काँचो दूध, भिजेको सूखा मेवा (दाख, अंजीर, खजूर),सक्खर आदि पर्दछन्।
• मुख्य अम्लधर्मी आहार द्रव्यहरू – घ्यु, तेल, तारेको पदार्थ, पापड, तातो मोही, दही, गहुं, चामल, मकै, बाजरा, काजू, मुम्फली बदाम, मैदा, बेसन, बिना चोकरकोको पिठो, गिरीदार मेवा(सुखा) जस्तै – हाडेबदाम, ओखर ,सुकेको नरिवल आदि, अचार, चटनी, मुरब्बा, चीनी, मासु र अन्य जंक फुड, पिज्जा, बर्गर आदि पर्दछन्।
• शरीरको तापमानको अनुसार नै भोजन र पेय पदार्थको प्रयोग गर्नु पर्दछ।
• “तन्मना भुञ्जीत” – मन लगाएर भोजन गर्नु पर्दछ।
• “अजल्यन्नहसन्” वार्तलाप गर्दै, हाँस्दै भौजन गर्नु हुंदैन।
• “आत्मानमभीसमीक्ष भुज्जीय सम्यक”, आफ्ना आत्मालाई राम्रोसित सोची-सम्झी आहार सेवन गर्नु पर्दछ। यो भोजन सामग्री मेरो स्वास्थ्य, शरीर र मनका लागि लाभकारी छ-छैन विचार गरेर मात्र भोजन गर्नुपर्दछ।

आचार्य चरकले भन्नुभएको छ – “आहारको जो मात्रा भोजन गर्नेवालको प्रकृतिमा बाधा नपुऱ्याउँदै, यथा समय पचोस् त्यही त्यस व्यक्तिको लागि प्रामाणिक मात्रा हो।

• जो समयमा पचोस।
• जसले कुनै प्रकार ले कष्ट नपुऱ्याओ स्।
• जो शरीरको नित्य हुने क्षतिलाई पूरा गरोस्।
• स्वाभाविक भोकभन्दा केहि कम मात्रामा भोजन गर्नु पर्दछ।
• कोचेर धेरै आहारको सेवन गर्नु हुँदैन।
• आमाशयको आधा भाग आहारले पुर्ति गर्नु पर्छ।
• चौथाई भाग पानी र चौथाई हावाको लागि छोड्नु पर्दछ। 
• आहारको मात्रा अन्तर्गत चरक ऋषि भन्नु हुन्छ – उदरको (आमाशयको) तीन विभाग (स्थान राखेर) गरेर मात्रापूर्वक आहार गर्नुपर्दछ।

यथा – त्रिविधं कुक्षौ स्थापयेद वकाशांश महारस्या हारमुपयुञ्जान:

तद्यथा – एकमव काशांशं मूर्तानामाहारविकाराणाम् एकं द्रवाणां एकं पुनवतिपित्त ष्लेश्माणाम्म् एवावर्ती आहारमात्रामुपयुज्जयो नामात्राहारजं किंचिद्षुभं प्राप्नोति।

(चरक वि० स्थान २/३)

अर्थात् स्वस्थ रहनका लगि आहारका लागि यो आवश्यक छ कि व्यक्तिले आफ्नो उदरको (पेट – आमाशय) मा आहारको लागि तीन प्रकारको अवकाश (स्थान) राख्नु पर्दछ।

1. एक ठोस पदार्थ हरूका लागि
2. झोल (तरल) द्रव्यका लागि
3. वात, पित्त, कफ यी दोषहरूको संचरण हेतु राख्नु पर्दछ।

आचार्य चरक भन्नुहुन्छ, यी मात्राहरूलाई ध्यानमा राखेर आहार गर्ने व्यक्तिलाई “अमात्र पूर्वक” गरिएको आहारले हुने दुर्गुणहरूको प्रभाव पर्दैन।

मात्रा पूर्वक आहार निम्नानुसार हुन् :

• जुन आहारलाई सेवन गर्नाले पेटमा दवाब पर्दैन, हृदयको गतिमा रुकावट आउँदैन। 
• आमाशयमा कोखा चर्किने पीडाको आभास नहोओ स्।
• पेटमा  भारीपन नलागोस्। 
• इन्द्रियहरू तृप्त रहुन्।
• भोक-प्यास शान्त होउन्।
• बस्दा, सुत्दा, श्वास लिंदा, हाँस्दा र कुराकानी गर्दा सुखको अनुभूति होओस्।
• प्रात: र सायं सुखपूर्वक आहारको पाचन होअोस्।
• बल-वर्ण – शरीरको वृद्धि गरोस् ।

यसरी गरिएको भोजनलाई मात्रापूर्वक गरिएको आहार भनिन्छ।

आहारको मात्रा कम सेवन गर्नाले निम्नानुसारको हानि हुन्छ :

• बल-वर्ण – शरीरको वृद्धि नाश गर्ने।
• तृप्ति नहुने।
• आयुको लागि हानिकारक।
• वीर्य र ओजलाई घटाउने।
• शरीर-मन-बुद्धिलाई नष्ट गर्ने।
• उदासीनता र कमजोरी उत्पन्न गर्नेवाला र वायुको ८० प्रकारका रोगहरूको कारण हुन्छ।

आहारको अति वा धेरै मात्राले निम्नानुसारको हानि गर्दछ  :

त्रिदोष (वात पित्त कफ) कुपित हुन्छन्। यसरी प्रकुपित भएका दोष आमाशयमा आश्रित भएर विभिन्न प्रकारका रोगहरूलाई उत्पन्न गर्दछन् –

(क) वात दोष – शूल, आनाह, अंगपीडा, मुख सुक्नु, भ्रम, पिठ्यूं र कम्मरमा जकड (बेस्करि कक्रकिएको जस्तो) उत्पन्न गर्दछ।

(ख) पित्त दोष – ज्वर, अतिसार, प्यास, मद, भ्रम र प्रलाप उत्पन्न गर्दछ।

(ग) कफ दोष – बान्ता (उल्टी), भोजनमा  अरुचि, अपचन, शीतज्वर, आलस्य र शरीरमा भारीपन उत्पन्न गर्दछ।

अत: आहारको हीन या अति मात्रा शरीरका लागि कष्टकारी र कुपोषण गर्नेवाला हुन्छ। यसले जठराग्नि विकृत भएर “आम दोष” (आउँ) अत्पन्न गर्दछ। यहाँ विशेष ध्यान राख्नु पर्ने कुरा के हो भने चिन्ता, भय, शोक, क्रोध, दु:ख, दिवा-स्वप्न, र रात्रि जागरणले, मात्राले खाइएका आहार पनि ठीक तरीकाले पाचन हुन सक्दैनन। यसले “आम दोष” उत्पन्न गरेर रोगहरू जन्माऊँदछ।

अध्यशन (पटक पटक आहार लिनु) –  पटक पटक भोजनको पाचन हुनुअघि आहारको पुन: पुन: भोजन गर्नुलाई “अजीर्णाशन” भनिन्छ। हमेशा पाचन शक्तिका अर्थात् जठराग्नि को विचार गर्दै मात्रापूर्वक आहार गर्नु पर्दछ। मात्रापूर्वक गरिएको आहारले पूर्ण आयु बढ्दछ। मल गुदा सम्म सजीलै पुग्दछ। अग्निलाई नष्ट गर्दैन। बिना कुनै बाधा अडचन र उपद्रवले पच्दछ। त्यसैले मात्रापूर्वक गरिएको भोजन स्वास्थ्यवर्धक हुन्छ।

मात्राअनुसारको भोजन, भोक भन्दा कम गर्नुपर्दछ। कोचेर खानु हुंदैन। आहार गर्दा पेटको आधा भाग भोजनले, चौथाई भाग पानि र चौथाई भाग हावाको लागि छोड्नु पर्दछ।

भोजन यतिमात्र गर्नु पर्दछ कि उठ्दा न भोको अनुभव होओस् न धेरै खानाले भारी भएको अनुभव होओस्। प्रत्येक व्यक्तिले आफ्ना पाचन शक्ति र जठराग्नि अनुसार भोजनको मात्रा निर्धारण गर्नु पर्दछ।

यस भागदौडको जिन्दगीमा हामीसित भोजन गर्ने पनि समय रहेन भने यतिमात्र भोजन गरौं जसलाई राम्ररी चबाएर खान सकियोस्। छिटो छिटो पेट भर्ने किसिमले हतार हतार खानु हुँदैन। अर्थात् दाँतको काम आन्द्रालाई दिनु हुँदैन ।

• शरीरका अंग-अवयब, कोशिकाहरूको मरमत र विकासका लागि र स्वस्थ रहन / हुनका लागि आहारको सेवन गरिनुपर्दछ।
• भोक न लागि भोजन गर्नु हुंदैन। मज्जाले भोक लागेपछि मात्र भोजन गरौं।
• सायंकाल सुत्नु २ घंटा अघि आवश्यक आहार सेवन गर्नुपर्दछ।
• अफिस / कार्यालय / काम / ड्युटी बाट फर्किए पछि थकाई मेट्न विश्राम गरेपछि (१/२ घंटा) पछि मात्र भोजन गर्नु पर्दछ।
• दुई प्रधान भोजनका बीचमा पटक पटक केहि खान हुंदैन।
• Repeated
• चीसो पारिएको(कोल्ड स्टोर) वा फ्रिजमा राखेको फलहरूको सेवनबाट सम्भव भएसम्म बच्नु पर्दछ। मौसमी सब्जी र फलहरूलाई ताजा नै प्रयोग गर्नु पर्दछ।
• सामान्यत: बिहानको भोजन दिउसो १२ बजे पूर्व र साँझको भोजन सूर्यास्त भन्दा पहिला नै  गर्नु पर्दछ। नभ्याइएमा सूर्यास्तको १-२ घंटा भित्र नै गर्नुपर्दछ।
• बिरामी परेको बेला भोजन त्याग्नु पर्दछ।
• चिन्ता, तनाव वा टेन्शन, क्रोधका अवस्थामा भोजन गर्नु हुँदैन।
• भोक वा रुचि नभएको बेला कहिल्यै भोजन गर्नु हुंदैन।
• भोजन पूर्व हात-गोडा र मुख धोएर शुद्ध भए पछि मात्र, भोजन गर्नु पर्दछ।
• मुखमा लिएको गाँसलाई राम्ररी चपाएर खानाले आहार सुपाच्य र तृप्ति दिनेवाला हुन्छ।
• प्रसन्न चित्त भएर एकाग्र भावले भोजन गर्नु लाभदायक हुन्छ।
• भोजन गर्दा मौन भएर नै गर्नु पर्दछ।
• अखबार, पत्रिका, उपन्यास, टीभी, मोबाइल भोजन गरेकोबेला चलाउनु / प्रयोग गर्नु हुँदैन।
• स्वच्छ भाँडा र शुद्ध वातावरणमा भोजन गर्नु पर्दछ।
• काँचो खानेयोग्य, आगोले नपकाएको, सूर्यद्वारा पकाइएको भोजन सर्वोत्तम हुन्छ। जस्तै – फल, सब्जी, सूखा मेवा आदि।
• पालिश नगरिएको चामल, चोकर सहितको पिठो भोजनमा लाभदायक हुन्छ।
• भोजन सित सलाद आदिको उपयोग अवश्य गर्नु पर्दछ।

(ङ) ताम्बुल सेवन –

तामबुल सेवन गर्ने प्रचलन भारतवर्षमा अति प्राचिन कालबाट चलि आएको छ । प्राचिनकालमा जाइफल, कटुक, सुपारी, ल्वाङ्ग, शीतलचीनी, कपूर, सुकुमेल राखेर पान खाने गर्दथे । पान खानाले मुखमा निर्मलता, सुगंधि, कान्ति एवं सुन्दरता आउँदछ। भोजन प्रति रुचि जागाउँदछ । दाँत र जिब्रोको मल हटाउँदछ र इन्द्रियहरु शुद्ध हुन्छ । हृदयलाई बल दिनुका साथै गलाका व्याधिहरुलाई शमन / नष्ट गर्दछ । भोजन, स्नान र वमन पश्चात पान खानु हितकर हुन्छ । 

रात्रिचर्या –

दिनचर्याको विधिवत पालना गर्दै रात्रिचर्यामा विशेष सन्ध्योपासना, भोजन ग्रहण एवं निन्द्रालाई समावेश गर्न सकिन्छ ।

(क) सन्ध्योपासना – प्रातः काल झैं सन्ध्या कालमा पनि प्राणायामका साथै, ईश्वर उपासनादि गर्नुपर्दछ । दिर्घकाल सम्म सन्ध्योपासना गर्नाले मनुष्यलाई दिर्घायु, बुद्धि, यश,वीर्यका साथै उत्तम शारीरिक एवं मानसिक स्वास्थ्य प्राप्त हुन्छ।

आयुर्वेदले सन्ध्याकालमा भोजन, मैथुन, निद्रा, पठन-पाठन तथा मार्गगमन यी पाँच कुरालाई निषेध गर्दछ । सन्ध्याकालमा  पठन-पाठनबाट आयु हानी, भोजन गर्नाले अन्नज रोग, मैथनुबाट गर्भविकृति, निद्राबाट दारिद्र्य, तथा मार्गगमन बाट त्रास हुन्छ ।

(ख) रात्रीप्रहर – आयुर्वेदले रात्रिको पहिलो तथा अन्तिम प्रहरमा अध्ययन (वेदाभ्यास) तथा बाँकी दुई प्रहरमा शयन गर्न निर्देश गरेको छ ।

(ग) रात्रि भोजन – रात्रिको प्रथम पहर अथार्त सूयास्त पूर्व, त्यो सम्भव नभए सुत्नु भन्दा २  घण्टा पूर्व सात्विक, हल्का, सुपाच्य भोजन गनुपर्दछ । सूर्यास्त भएको २ घण्टा पश्चात गरीएको भोजन हानीकारक हुन्छ । 

भोजन गरे पश्चात तुरुन्तै शयन गर्नाले पानी पिउने अवसर प्राप्त हुँदैन । भोजन पश्चात शयन गर्नु भन्दा अगाडी कम्तिमा २–३ पटक पानी पिउनु पर्दछ । यसले भोजन पाचनमा सहायता मिल्दछ, राम्रो निन्द्रा आउँछ र प्रातः पेट पनि सफा हुन्छ । रात्री भोजनको अन्त्यमा बेसार, केसर, शिलाजित युक्त दूध पिउनु स्वास्थको लागि अत्यन्त हितकर हुन्छ । रात्रीमा शयन पूर्व दन्तधावन गर्नुपर्दछ । शयन भन्दा पहिले नेत्रमा अंजन गर्ने विधान पनि छ ।

(घ) रात्री शयन – शयन स्थान पवित्र, स्वच्छ तथा हावा खेल्ने हुनुपर्दछ । पलङ्ग/खाट/खटिया घुँडा सम्मको अग्लो हुनुपर्दछ । तकिया अग्लो / होचो नभई ठिक्कको हुनुपर्दछ । पलंगको लम्बाई चौडाइ विनाकष्ट शयन गर्न सकिने हुनुपर्दछ। शयन गर्दा शिरलाई पूर्व या दक्षिण तर्फ राख्नु पर्दछ। यो पनि ध्यान राखौ कि गोडा पूज्यजन तिर न रहोस्। 

(ङ) शयन विधि – शयन पूर्व वस्त्रको स्वच्छतामा ध्यान दिनुपर्दछ । दिनभरी लगाएको वस्त्र लगाएर शयन गर्नु हानिकारक हुन्छ । शयनको समयमा खुकुलो वस्त्र लगाउनुपर्दछ जसले शरीरका कुनै पनि अंगमा दबाब नहोस ओछ्यान स्वच्छ एवं अलग–अलग हुनु पर्दछ । अरुको ओछ्यानमा शयन गर्नु हुँदैन । प्रत्येक व्यक्तिको विछ्यौना अलग–अलग हुनु पर्दछ । झ्याल बन्द गरेर शयन गर्नाले स्वास्थ्यमा प्रतिकुल असर पर्दछ । जाडोको समयमा कोठा तातो बनाउन व्यक्तिहरु विभिन्न वस्तु र उपकरणहरूको प्रयोग गर्दछन्।  यसो गर्नाले कार्वनडाइअक्साइड र कार्बनमोनोअक्साइडको मात्रा बढ्न गई स्वास्थ्यलाई प्रतिकुल असर पार्दै व्यक्तिहरुको मृत्यु सम्म हुने सम्भावना प्रवल रहन्छ । अतः शयनपूर्व शुद्ध वायु आवागमनको ध्यान राख्नु पर्दछ । रात्री शयनको क्रममा दिनभरि गरीएका सम्पूर्ण क्रियाकलापहरूलाई चिन्तन–मनन गर्दै, अशुद्ध व्यवहार र कर्म नदोहोरिने प्रतिज्ञा गर्दै आफ्ना धर्म /सम्प्रदाय अनुकूल ईश्वरको चरणमा क्षमायाचना पूर्वक भगवन् नाम स्मरण गर्दै पुरुषले बाँया कोल्टे र स्त्रीले दाँया कोल्टे परेर ७–८ घण्टा शयन गर्नुपर्दछ ।